ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΠΕΣΙΜΙΣΜΟΥ

Περιγραφή

Ο Φραντς Κάφκα, ο Όρσον Ουέλς και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν αντιπροσωπεύουν τρεις πολύ διαφορετικές παραλλαγές αυτού του αριστερού πολιτισμικού πεσιμισμού. Στο Der Prozess (Η Δίκη), ο πεσιμιστής Κάφκα, ο οποίος έτρεφε κάποια συμπάθεια για τις ιδέες του αναρχισμού, φέρνει στο φως τη θανατηφόρα δύναμη των “μηχανισμών” και την ανημπόρια των ατόμων να αντισταθούν, θύματα καθώς είναι της εθελοδουλίας τους. Πάντως, το τέλος του μυθιστορήματος είναι, άρρητα βέβαια, ένα κάλεσμα για εξέγερση. Η ομώνυμη ταινία του Όρσον Ουέλς συμμερίζεται αυτή την ερμηνεία, μολονότι την εκφράζει χρησιμοποιώντας μιαν άλλη γλώσσα, και το τέλος της, το οποίο μοιάζει να υπαινίσσεται έναν πυρηνικό πόλεμο, μόνο αισιόδοξο δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί. Τέλος, ο Μπένγιαμιν, ο οποίος είχε διαβάσει με απεριόριστη προσοχή τα έργα του Κάφκα, είχε εντυπωσιαστεί βαθιά από την “απουσία ελπίδας” των κατηγορουμένων της Δίκης. Η δική του εκδοχή του πολιτισμικού πεσιμισμού, όπως θα δούμε, αξιώνει να εγγραφεί ταυτόχρονα και στον κομμουνισμό και στον αναρχισμό, και θέτει ως στόχο, υιοθετώντας μια επαναστατική οπτική, να “οργανώσει τον πεσιμισμό”, ακριβώς για να αποφύγει την έλευση του pessimum. Αυτός ο αριστερός πεσιμισμός ήταν άραγε υπερβολικός; Μήπως ήταν παραλυτικός επειδή ενέπνεε το φόβο;
Σε ό,τι αφορά τον Κάφκα και τον Μπένγιαμιν, πρέπει μάλλον να τους θεωρήσουμε “σημάντορες πυρκαγιάς”, προικισμένους με μια διαίσθηση η οποία ψυχανεμίστηκε, ενίοτε με εντυπωσιακή διορατικότητα, τις επικείμενες καταστροφές. Δεν μπόρεσαν βέβαια να προβλέψουν το Άουσβιτς ή τη Χιροσίμα. Ο πεσιμισμός τους δεν έφτανε ως εκεί…